monsoon महाराष्ट्र राज्य हवामान विभाग (१५ एप्रिल, २०२५) – हवामान विभागाने १५ एप्रिल रोजी जाहीर केलेल्या ताज्या अंदाजानुसार, २०२५ च्या मान्सून हंगामात भारतात सामान्यापेक्षा अधिक पाऊस पडण्याची शक्यता वर्तवण्यात आली आहे. यावर्षी एकूण १०५% पावसाचा अंदाज असून, हे सामान्य पातळीपेक्षा (९६-१०४%) अधिक आहे. हा अंदाज शेतकरी, जलसंपदा व्यवस्थापन आणि अर्थव्यवस्थेसाठी एक आशादायक बातमी म्हणून समोर आली आहे.
न्यूट्रल आयओडी आणि ला निना-अल निनो परिस्थिती
यंदाच्या मान्सूनवर प्रभाव टाकणारे दोन मुख्य घटक – हिंदी महासागर द्विध्रुवीय (आयओडी) आणि अल-निनो/ला निना स्थिती – दोन्हीही तटस्थ म्हणजेच न्यूट्रल राहणार असल्याचा अंदाज हवामान विभागाने व्यक्त केला आहे. सामान्यत: हे दोन्ही घटक मान्सूनच्या आगमनावर आणि तीव्रतेवर महत्त्वपूर्ण प्रभाव पाडतात, परंतु यंदा ते तटस्थ असल्यामुळे पावसावर नकारात्मक परिणाम होण्याची शक्यता कमी आहे.
अल-निनो परिस्थिती, जिथे पॅसिफिक महासागराचे पाणी सामान्यापेक्षा अधिक उष्ण असते, सहसा भारतीय मान्सूनवर विपरीत परिणाम करते. तर ला निना, जिथे पॅसिफिक महासागराचे पाणी सामान्यापेक्षा थंड असते, भारतात चांगल्या पावसाशी संबंधित आहे. यंदा दोन्हीपैकी कोणतीही स्थिती प्रभावी नसल्याने, मान्सूनचा प्रवाह अधिक नैसर्गिक पद्धतीने होईल असे अपेक्षित आहे.
कमी बर्फवृष्टी आणि मान्सूनचा संबंध
युरोप आणि आशियातील उत्तर भागात, विशेषतः भारताच्या उत्तरेकडील हिमालयीन प्रदेशात, फेब्रुवारी आणि मार्च महिन्यांत नेहमीपेक्षा कमी बर्फवृष्टी झाल्याचे निरीक्षण हवामान विभागाने नोंदवले आहे. बर्फाची आच्छादनाची जाडीही कमी असल्याचे आढळले आहे. ऐतिहासिक आकडेवारीनुसार, ज्या वर्षांमध्ये अशा प्रकारे कमी बर्फवृष्टी नोंदवली जाते, त्या वर्षांमध्ये मान्सून सामान्यत: अधिक चांगला बरसतो.
कमी बर्फवृष्टी आणि चांगल्या मान्सूनमधील हा संबंध हवामानशास्त्रज्ञांनी अनेक वर्षांपासून अभ्यासला आहे. एक संभाव्य स्पष्टीकरण असे आहे की कमी बर्फाच्छादनामुळे भूमी लवकर उष्ण होते, ज्यामुळे हवेचा दाब कमी होतो आणि मान्सूनची प्रक्रिया अधिक सक्रिय होते. यंदाच्या कमी बर्फवृष्टीच्या पार्श्वभूमीवर, हवामान विभागाने भारतात भरपूर पावसाची शक्यता व्यक्त केली आहे.
प्रादेशिक विभागणी: कोणत्या भागात किती पाऊस?
हवामान विभागाच्या अंदाजानुसार, भारतातील प्रादेशिक विभागणीनुसार पावसाचे वितरण पुढीलप्रमाणे असेल:
- ३०% भागात सामान्य पाऊस (९६-१०४%)
- ३३% भागात जास्त पाऊस (१०५-११०%)
- २६% भागात अतिवृष्टीची शक्यता (११०% पेक्षा अधिक)
- फक्त ९% भागात पावसाची कमतरता (९६% पेक्षा कमी)
- केवळ २% भागात दुष्काळासारखी स्थिती निर्माण होण्याची शक्यता
या आकडेवारीनुसार, देशाच्या जवळपास ८९% भागात सामान्य ते अतिउत्तम पाऊस पडण्याची शक्यता आहे, जे कृषी क्षेत्रासाठी आणि जलसाठ्यांच्या पुनर्भरणासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
महाराष्ट्रातील जिल्हावार अंदाज
महाराष्ट्रात यंदा बहुतांश जिल्ह्यांमध्ये नेहमीपेक्षा अधिक पाऊस होण्याचा अंदाज वर्तवण्यात आला आहे. विशेषतः, काही जिल्ह्यांमध्ये ७५% पेक्षा अधिक शक्यता आहे की पाऊस नेहमीपेक्षा अधिक पडेल:
- पश्चिम महाराष्ट्र: पुणे, सातारा, सांगली, सोलापूर
- मराठवाडा: धाराशिव, लातूर, बीड, छत्रपती संभाजीनगर (औरंगाबाद), अहिल्यानगर (जालना)
- कोकण विभाग: सिंधुदुर्ग, रत्नागिरी, रायगड
- विदर्भ: नागपूर, अमरावती
राज्याच्या उर्वरित भागातही पावसाचा जोर चांगला राहणार असून, खालील जिल्ह्यांत साधारणतः ३५ ते ५५% अधिक पावसाची शक्यता व्यक्त करण्यात आली आहे:
- कोकण आणि उत्तर महाराष्ट्र: मुंबई, ठाणे, पालघर, नाशिक, धुळे, नंदुरबार, जळगाव
- विदर्भ आणि मराठवाडा: बुलढाणा, वाशिम, नांदेड, वर्धा, चंद्रपूर, गडचिरोली, भंडारा, गोंदिया
पावसाचे महत्त्व आणि त्याचे परिणाम
पावसाचे अंदाज भारतीय अर्थव्यवस्थेच्या विविध क्षेत्रांसाठी महत्त्वपूर्ण आहेत. विशेषतः कृषी क्षेत्र, जे अजूनही मोठ्या प्रमाणात पावसावर अवलंबून आहे, यावर्षीच्या चांगल्या पावसाच्या अंदाजामुळे मोठ्या प्रमाणात लाभ होऊ शकतो. मागील वर्षात काही भागांमध्ये दुष्काळाची स्थिती निर्माण झाली होती, त्या भागांना यंदा दिलासा मिळण्याची शक्यता आहे.
अतिवृष्टीच्या अंदाजानुसार, काही भागांमध्ये पूरस्थिती निर्माण होण्याची शक्यता असल्यामुळे, राज्य आणि केंद्र सरकारने पूर्वतयारी आणि आपत्ती व्यवस्थापन यंत्रणा सज्ज ठेवण्याची गरज आहे. २६% भागांत अतिवृष्टीची शक्यता असल्याने, या भागांत पुराचे नियोजन आणि पूर्वसूचना यंत्रणेची तयारी महत्त्वपूर्ण ठरेल.
जलसंपदा व्यवस्थापनाच्या दृष्टीनेही यंदाचा अंदाज महत्त्वपूर्ण आहे. अधिक पावसामुळे धरणे, तलाव आणि जलाशयांचा पाणीसाठा वाढण्यास मदत होईल, ज्यामुळे पिण्याच्या पाण्याची आणि सिंचनाची उपलब्धता वाढेल.
महिनावार अंदाज: प्रतीक्षेची गरज
सध्या हवामान विभागाने दिलेला अंदाज जून ते सप्टेंबर या पूर्ण मान्सून कालावधीसाठी एकत्रित स्वरूपात आहे. तथापि, विभागाच्या नियमित पद्धतीनुसार, प्रत्येक महिन्याच्या सुरुवातीस किंवा मागच्या महिन्याच्या अखेरीस महिनावार अंदाज जाहीर केला जातो. त्यामुळे जून, जुलै, ऑगस्ट आणि सप्टेंबर या महिन्यांतील पर्जन्य वितरणाबाबत अधिक तपशीलवार माहिती पुढील अपडेटमध्ये उपलब्ध होईल.
विशेषतः शेतकऱ्यांना आणि जलसंपदा व्यवस्थापकांना या महिनावार अंदाजांचा अधिक फायदा होतो, कारण त्यानुसार पिके लावण्याचे नियोजन आणि पाण्याचे व्यवस्थापन करता येते.
पावसाळ्याचे मूल्यांकन
जागतिक स्तरावर हवामान बदलाच्या प्रभावांमुळे पावसाच्या स्वरूपात बदल होत असल्याचे निरीक्षण केले जात आहे. यामुळे हवामान विभागाने दिलेला अंदाज अत्यंत महत्त्वपूर्ण ठरतो. अधिक पावसाची शक्यता वर्तवली असली, तरी त्याचे वितरण समतोल असणे महत्त्वाचे आहे. अल्प कालावधीत अधिक पाऊस पडणे आणि दीर्घ कालावधीसाठी कोरडे दिवस जाणे, अशा प्रकारची परिस्थिती टाळावी लागेल.
हवामान विभागाचे अंदाज ९५% अचूकतेपर्यंत जात असले तरी, स्थानिक पातळीवर अंदाजांमध्ये फरक पडू शकतो. त्यामुळे शेतकऱ्यांनी आणि इतर हितधारकांनी नियमितपणे अपडेट होणाऱ्या अंदाजांकडे लक्ष देणे महत्त्वाचे ठरेल.
२०२५ च्या मान्सून हंगामासाठी हवामान विभागाने जाहीर केलेला अंदाज एकंदरीत आशादायक आहे. सामान्यापेक्षा अधिक पावसाची शक्यता, न्यूट्रल आयओडी आणि अल-निनो/ला निना परिस्थिती, तसेच ऐतिहासिक निरीक्षणे – हे सर्व सूचित करतात की यंदाचा पावसाळा भारतीय कृषीसाठी, जलसंपदा व्यवस्थापनासाठी आणि अर्थव्यवस्थेसाठी अनुकूल असेल.
तथापि, अतिवृष्टीच्या शक्यतेमुळे काही भागांमध्ये पूरस्थिती निर्माण होऊ शकते, त्यामुळे आपत्ती व्यवस्थापन यंत्रणा सुसज्ज ठेवणे आवश्यक आहे. त्याचबरोबर, निरंतर हवामान निरीक्षण आणि अपडेट होणारे अंदाज यांकडे लक्ष ठेवणे महत्त्वाचे ठरेल.
