building cowsheds भारत हा कृषिप्रधान देश असून, शेतकरी हा आपल्या देशाचा कणा आहे. शेतीसोबतच दुग्धव्यवसाय हा अनेक शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नाचा महत्त्वाचा स्रोत बनला आहे. दूध उत्पादन हा शेतकऱ्यांच्या दिवसेंदिवस वाढत्या आर्थिक गरजा भागवण्यासाठी एक विश्वासार्ह व्यवसाय ठरला आहे. परंतु, दुग्धव्यवसाय यशस्वी होण्यासाठी जनावरांची योग्य निगा राखणे आणि त्यांच्यासाठी सुरक्षित निवारा असणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. अनेक शेतकरी आर्थिक अडचणींमुळे आपल्या जनावरांसाठी योग्य गोठा बांधू शकत नाहीत, परिणामी जनावरांचे आरोग्य धोक्यात येते आणि दूध उत्पादनावर परिणाम होतो.
या पार्श्वभूमीवर महाराष्ट्र शासनाने शेतकऱ्यांच्या दुग्धव्यवसायाला प्रोत्साहन देण्यासाठी आणि त्यांचे जीवनमान उंचावण्यासाठी “शरद पवार ग्राम समृद्धी योजना” सुरू केली आहे. या योजनेअंतर्गत शेतकऱ्यांना त्यांच्या जनावरांसाठी गोठा बांधण्यासाठी सरकारी अनुदान दिले जात आहे. आज आपण या योजनेविषयी सविस्तर माहिती घेणार आहोत.
शरद पवार ग्राम समृद्धी योजना: उद्देश आणि व्याप्ती
शरद पवार ग्राम समृद्धी योजना ही महाराष्ट्र शासनाने सुरू केलेली एक कल्याणकारी योजना आहे. या योजनेचा मुख्य उद्देश ग्रामीण भागातील दुग्धव्यवसाय करणाऱ्या शेतकऱ्यांच्या जनावरांसाठी सुरक्षित निवारा निर्माण करणे आहे. राज्यातील दूध उत्पादन वाढवणे, शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढवणे आणि ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला बळकटी देणे हे या योजनेचे व्यापक उद्दिष्ट आहे.
या योजनेअंतर्गत दुधाळ जनावरांसाठी गोठा बांधण्यासाठी शेतकऱ्यांना ₹77,188 पर्यंतचे अनुदान दिले जात आहे. हे अनुदान थेट लाभार्थ्यांच्या बँक खात्यात जमा केले जाते. राज्यातील छोटे, सीमांत आणि मध्यम शेतकरी या योजनेचा लाभ घेऊ शकतात.
गोठ्याचे महत्त्व: जनावरांसाठी सुरक्षित आश्रय
गोठा म्हणजे जनावरांसाठी बांधलेले घर. आपल्याला जसे सुरक्षित घराची गरज असते, तशीच गाय, म्हैस, शेळी, मेंढी यांसारख्या पाळीव प्राण्यांनाही सुरक्षित आश्रयाची गरज असते. प्रतिकूल हवामानापासून जनावरांना संरक्षण देण्याबरोबरच गोठा त्यांच्या आरोग्याचीही काळजी घेतो.
अनेक शेतकरी आपली जनावरे उघड्यावर बांधतात किंवा किंचित आश्रयाखाली ठेवतात. यामुळे जनावरे पावसात भिजतात, उन्हात तापतात आणि थंडीने गारठतात. यामुळे त्यांच्या आरोग्यावर परिणाम होतो, आजारी पडण्याचा धोका वाढतो आणि कधीकधी मृत्यूही ओढवू शकतो. थंडी, वारा, पाऊस यांमुळे जनावरांच्या शरीरातील ऊर्जा वाया जाते, परिणामी दूध उत्पादन कमी होते.
उदाहरणार्थ, गायींना थंडीमध्ये ताप येऊ शकतो, तर मृत्यूदरही वाढू शकतो. उन्हाळ्यात उष्णतेमुळे अनेक जनावरांना हीट स्ट्रोक होऊ शकतो. पावसाळ्यात सतत ओले राहिल्यामुळे त्वचा रोग, कीटकांचा प्रादुर्भाव वाढू शकतो. या सर्व समस्यांवर योग्य उपाय म्हणजे चांगला आणि सुरक्षित गोठा.
गोठा बांधल्यामुळे होणारे फायदे
1. जनावरांचे आरोग्य सुधारते
योग्य गोठा असल्यामुळे जनावरे थंडी, ऊन, पाऊस यापासून सुरक्षित राहतात. त्यांना कमी ताण-तणाव सहन करावा लागतो आणि त्यांचे शरीर ऊर्जा वाचवू शकते. यामुळे आजारी पडण्याचे प्रमाण कमी होते आणि जनावरे अधिक निरोगी राहतात. गोठ्यामुळे आजारांचा प्रसारही कमी होतो.
उदाहरणार्थ, सातारा जिल्ह्यातील रमेश पाटील नावाच्या शेतकऱ्याने सांगितले की, “गोठा बांधल्यानंतर माझ्या गायी जास्त निरोगी राहिल्या आहेत. पूर्वी दर महिन्याला एखादा औषधोपचार करावा लागायचा, आता त्याची आवश्यकता भासत नाही.”
2. दूध उत्पादनात वाढ
जनावरे जेव्हा प्रतिकूल हवामानापासून संरक्षित असतात आणि निरोगी राहतात, तेव्हा त्यांचे दूध उत्पादन वाढते. अनेक शेतकऱ्यांच्या अनुभवानुसार, गोठा बांधल्यानंतर दूध उत्पादनात सरासरी 20% वाढ झाली आहे. याचा प्रत्यक्ष फायदा शेतकऱ्यांच्या उत्पन्नात दिसतो.
कोल्हापूरच्या सुनिता मोरे यांनी अनुभव सांगताना म्हटले, “गोठा बांधण्यापूर्वी माझ्या म्हशी दररोज 8-9 लिटर दूध देत होत्या. गोठा बांधल्यानंतर त्याच म्हशी 10-12 लिटर दूध देऊ लागल्या. यामुळे माझ्या मासिक उत्पन्नात जवळपास ₹4,500 ची वाढ झाली.”
3. शेणखत आणि गोबरगॅसचे उत्पादन
गोठ्यामुळे शेण आणि मूत्र एका ठिकाणी जमा होते. याचा उपयोग शेतीसाठी उत्तम सेंद्रिय खत म्हणून करता येतो. तसेच, गोबरगॅस प्लांट उभारल्यास, घरगुती वापरासाठी बायोगॅस तयार करता येतो. यामुळे शेतकऱ्यांचा रासायनिक खत आणि एलपीजी गॅसवरील खर्च कमी होतो.
नगर जिल्ह्यातील सुभाष परदेशी यांनी सांगितले, “गोठा बांधल्यानंतर मी गोबर गॅस प्लांट उभारला. आता माझ्या घरातील स्वयंपाकासाठी लागणारा गॅस मला माझ्या गायींपासूनच मिळतो. तसेच, गॅस प्लांटमधून निघणारे स्लरी हे उत्तम सेंद्रिय खत आहे, ज्यामुळे माझी शेती सुपिक झाली आहे.”
4. जनावरांची निगा राखणे सोपे होते
गोठ्यामुळे जनावरांना अन्न-पाणी देणे, स्वच्छता राखणे, लसीकरण करणे सोपे होते. गोठ्यात जनावरांची देखभाल करणे सोपे असल्याने, शेतकऱ्यांचा वेळ आणि श्रम वाचतो. तसेच, जनावरांच्या आजारांवर लक्ष ठेवणे सुलभ होते, त्यामुळे वेळीच उपचार करता येतात.
पुणे जिल्ह्यातील शांताबाई वाघ या शेतकरी महिलेने सांगितले, “आधी माझी जनावरे इकडे-तिकडे बांधलेली असायची. त्यांना चारा-पाणी देण्यासाठी अनेक ठिकाणी फिरावे लागायचे. आता गोठ्यात सर्व जनावरे एकत्र आहेत, त्यामुळे त्यांची निगा राखणे सोपे झाले आहे. माझा बराच वेळ वाचतो, जो मी इतर उत्पादक कामांसाठी वापरू शकते.”
5. सुरक्षितता वाढते
गोठा असल्यामुळे जनावरांना चोरट्यांपासून आणि हिंस्र प्राण्यांपासून संरक्षण मिळते. अनेक गावांमध्ये, विशेषतः जंगललगत असलेल्या गावांमध्ये, हिंस्र प्राण्यांचा धोका असतो. गोठ्यामुळे जनावरे सुरक्षित राहतात.
नाशिक जिल्ह्यातील आदिवासी भागातील रामू भगत यांनी सांगितले, “आमच्या भागात अनेकदा बिबट्याचा धोका असतो. गेल्या वर्षी आमच्या शेजारच्या गावात बिबट्याने दोन बकऱ्या मारल्या. सरकारी अनुदानातून गोठा बांधल्यामुळे आता माझी जनावरे सुरक्षित आहेत. रात्री झोपताना आता मला त्यांची चिंता वाटत नाही.”
शरद पवार ग्राम समृद्धी योजनेअंतर्गत काय-काय येते?
या योजनेअंतर्गत जनावरांसाठी पक्का गोठा बांधण्यासाठी अनुदान दिले जाते. गोठ्यातील पुढील घटकांसाठी अनुदान मिळू शकते:
- गोठ्याचे छत आणि भिंती: जनावरांना वारा, पाऊस आणि उन्हापासून बचाव करण्यासाठी पक्के छत आणि भिंती महत्त्वाच्या आहेत. छत साधारणपणे पत्र्याचे असते, तर भिंती विटा किंवा सिमेंट ब्लॉकपासून बांधलेल्या असतात.
- फरशी आणि निचरा व्यवस्था: जनावरांच्या आरोग्यासाठी पक्की फरशी महत्त्वाची आहे. फरशीमुळे जनावरे कायम ओलावा आणि चिखलापासून दूर राहतात. तसेच, चांगली निचरा व्यवस्था असल्यामुळे जनावरांचे मूत्र आणि शेण योग्य प्रकारे जमा करता येते.
- चाऱ्याची साठवणूक: जनावरांना चारा देण्यासाठी विशेष व्यवस्था, चारा कुंड, चारा तयार करण्यासाठी लागणारी साधने यांचाही या योजनेत समावेश आहे.
- पाणीपुरवठा आणि वीज व्यवस्था: जनावरांसाठी स्वच्छ पाण्याची व्यवस्था आणि गोठ्यासाठी वीज पुरवठ्याचीही व्यवस्था या योजनेतून केली जाते.
योजनेचा लाभ कसा घ्यावा?
शरद पवार ग्राम समृद्धी योजनेचा लाभ घेण्यासाठी शेतकऱ्यांनी पुढील प्रक्रिया अनुसरावी:
1. अर्ज प्रक्रिया
सर्वप्रथम, ग्रामपंचायतीकडे जाऊन अर्ज फॉर्म भरावा. या फॉर्ममध्ये शेतकऱ्याची व्यक्तिगत माहिती, जनावरांची संख्या आणि प्रकार, तसेच गोठा बांधकामाचा अंदाजे खर्च यांची माहिती द्यावी लागते.
2. कागदपत्रे जोडणे
अर्जासोबत पुढील आवश्यक कागदपत्रे जोडावी लागतात:
Also Read:
30 एप्रिलनंतर मोफत रेशन बंद? Free ration
- आधार कार्ड
- उत्पन्नाचा दाखला (तहसीलदार यांचेकडून)
- रहिवासी प्रमाणपत्र
- बँक पासबुकची प्रत (आधारशी लिंक असलेली)
- ग्रामपंचायतीची शिफारस
- गोठा बांधकामाचा नकाशा आणि अंदाजपत्रक
- जमिनीचा ७/१२ उतारा
- जनावरे स्वामित्वाचा पुरावा (पशुवैद्यकीय प्रमाणपत्र)
3. अर्जाची प्रक्रिया
अर्ज सादर केल्यानंतर ग्रामसेवक त्याची तपासणी करतो आणि पात्र अर्जांची शिफारस पंचायत समितीकडे करतो. पंचायत समिती त्यांची तपासणी करून शिफारस जिल्हा परिषदेकडे पाठवते. जिल्हा परिषदेकडून अंतिम मंजुरी मिळाल्यानंतर, लाभार्थ्यांना अनुदान देण्याची प्रक्रिया सुरू होते.
4. अनुदान वितरण
मंजुरी मिळाल्यानंतर, अनुदानाची रक्कम लाभार्थ्यांच्या बँक खात्यात थेट जमा केली जाते. यासाठी बँक खाते आधार कार्डशी लिंक असणे आवश्यक आहे. अनुदान सामान्यतः दोन हप्त्यांमध्ये दिले जाते – पहिला हप्ता मंजुरीनंतर आणि दुसरा हप्ता काम पूर्ण झाल्यानंतर.
लाभार्थींचे अनुभव
महाराष्ट्रातील विविध भागांतील शेतकऱ्यांना या योजनेचा लाभ झाला आहे. त्यांचे काही अनुभव पाहूया:
रमेश पाटील, सातारा: “मला शरद पवार ग्राम समृद्धी योजनेअंतर्गत ₹70,000 चे अनुदान मिळाले. या पैशातून मी माझ्या तीन गायींसाठी पक्का गोठा बांधला. पूर्वी पावसाळ्यात गायी आजारी पडत आणि दूध कमी देत. नवीन गोठ्यामुळे गायी निरोगी आहेत आणि दररोज मला ५ लिटर जास्त दूध मिळते. यामुळे माझ्या मासिक उत्पन्नात ₹4,500 ची वाढ झाली आहे.”
सुनिता मोरे, कोल्हापूर: “मी अनुदानातून गोठा बांधला आणि माझ्या म्हशींसाठी एक सुरक्षित निवारा तयार केला. पूर्वी पावसाळ्यात जनावरे आजारी पडायची आणि त्यांच्या औषधांवर खूप खर्च व्हायचा. आता गोठा असल्याने ती सुरक्षित आहेत. मी गोठ्यातील शेणखत जमा करून शेतीला वापरते, ज्यामुळे रासायनिक खतांचा खर्च वाचतो. गोठा बांधल्यामुळे माझा एकूण फायदा झाला आहे.”
अशोक सावंत, रत्नागिरी: “माझ्याकडे १० शेळ्या आहेत. पूर्वी त्या उघड्यावर राहत असत. रानटी प्राण्यांचा आणि चोरीचा धोका होता. शरद पवार ग्राम समृद्धी योजनेतून मिळालेल्या अनुदानातून मी त्यांच्यासाठी सुरक्षित गोठा बांधला. आता माझ्या शेळ्या सुरक्षित आहेत आणि त्यांचे आरोग्यही चांगले राहिले आहे.”
शरद पवार ग्राम समृद्धी योजनेचे फक्त शेतकऱ्यांच्या आर्थिक स्थितीवरच नव्हे, तर समाज आणि पर्यावरणावरही सकारात्मक परिणाम होत आहेत:
- ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला चालना: दुग्धव्यवसाय वाढल्यामुळे ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला चालना मिळते. गोठा बांधकामात स्थानिक कामगारांना रोजगार मिळतो. तसेच, दूध उत्पादन वाढल्याने दूध संकलन केंद्रे, प्रक्रिया उद्योग यांनाही चालना मिळते.
- पर्यावरणीय फायदे: गोबरगॅसमुळे पर्यावरणपूरक इंधनाचा वापर वाढतो, ज्यामुळे जंगलतोड कमी होते. सेंद्रिय खताच्या वापरामुळे जमिनीची सुपिकता वाढते आणि रासायनिक खतांचा वापर कमी होतो.
- महिला सक्षमीकरण: ग्रामीण भागात, दुग्धव्यवसाय हा बहुतेक महिलांकडून केला जातो. गोठा बांधल्यामुळे त्यांचा वेळ वाचतो आणि उत्पन्न वाढते, ज्यामुळे महिला सक्षमीकरणाला चालना मिळते.
शरद पवार ग्राम समृद्धी योजना ही केवळ गोठा बांधण्यापुरतीच मर्यादित नाही. ही योजना शेतकऱ्यांच्या दुग्धव्यवसायाला चालना देऊन त्यांच्या आर्थिक स्थितीत सुधारणा घडवून आणण्यासाठी एक महत्त्वाचे पाऊल आहे. ₹77,188 पर्यंतचे अनुदान शेतकऱ्यांना त्यांच्या जनावरांसाठी सुरक्षित आणि आरोग्यदायी वातावरण निर्माण करण्यास मदत करते.
दुग्धव्यवसाय करणाऱ्या शेतकऱ्यांनी या योजनेचा लाभ घेऊन जनावरांसाठी सुरक्षित गोठा बांधावा. यामुळे जनावरांचे आरोग्य चांगले राहील, दूध उत्पादन वाढेल आणि शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढेल. यासाठी त्यांनी स्थानिक ग्रामपंचायतीकडे संपर्क साधावा आणि आवश्यक कागदपत्रांसह अर्ज करावा.
“शरद पवार ग्राम समृद्धी योजना” हा फक्त जनावरांसाठी गोठा बांधण्याचा प्रकल्प नाही, तर हा शेतकऱ्यांचे जीवनमान उंचावण्याचा आणि ग्रामीण अर्थव्यवस्थेला बळकटी देण्याचा एक प्रयत्न आहे. शेतकरी समृद्ध झाला तरच खरी ग्राम समृद्धी शक्य आहे.